Merleau-Ponty: waarnemen zonder vooroordeel

Maurice Merleau-Ponty (1908-1961) betoogt in zijn boek Fenomenologie van de waarneming, dat gangbare opvattingen eerder minder dan meer inzicht opleveren ten aanzien van wat waarneming is. Zulke opvattingen noemt hij ‘het vooroordeel van de wereld’. Dit vooroordeel vat de wereld dualistisch op, wat erop neer komt dat er ‘daar’ dingen zijn en ik ‘hier’ de dingen waarneem. Als dualist geloven we dat we heel goed weten wat we zien, horen etc. uit gewenning. De ervaring gaf ons altijd al gekleurde dingen te zien en geluiden te horen. Zo komt het dat we nooit zien wat we zien; nee, we zien wat we al weten door eerdere ervaring. In het vooroordeel is alles in de wereld bepaald. Het vooroordeel gaat er voorts vanuit dat ‘de wereld van de dingen’ aan onze zintuigen gewaarwording, ‘boodschappen’, toevertrouwt, die vervoerd en vervolgens ontcijferd worden, zodat in ons het origineel als oordeel wordt gereproduceerd. Ten slotte garandeert het vooroordeel van de wereld ons dat de waarneming aan iedereen dezelfde onveranderlijke dingen toont.

Merleau-Ponty laat zien dat het vooroordeel van de wereld onjuist is. Om de waarneming te begrijpen, moeten we terug naar het waarnemen zelf. Probeer maar eens, schrijft hij, de randen van je gezichtsveld te vinden. Je moet dan, vanaf de plek waar je staat, gaan lopen naar de dingen die vanaf het verst verwijderde punt op je gezichtsvermogen inwerken. Onderlinge afstanden van dingen veranderen terwijl je loopt. Dingen die zich in je blikveld bevinden, verdwijnen eruit, zonder dat aan te wijzen is op welk moment precies. Al doende ondervinden we dat wij ons niet geïsoleerd bevinden in een onveranderlijke en scherp omlijnde wereld van dingen, maar dat we deel uitmaken van een veld van verschijnselen met vervagende randen. Binnen het veld van verschijnselen hebben dingen actieve eigenschappen. Zo is een houten wiel dat op de grond ligt, voor het zien iets anders dan een wiel dat een last draagt. Nadat een kind zich aan een kaarsvlam heeft gebrand, verandert deze voor hem van aanzien, namelijk wanneer de vlam niet langer zijn hand aantrekt en letterlijk afstotend wordt. In de waarneming heeft iedere eigenschap van een ding altijd al een waarde voor ons actieve leven. Elke eigenschap van een ding ontmoeten we allereerst in haar betekenis voor ons. Waarnemen is interactief leven in de ons vertrouwde wereld van betekenisvolle verschijnselen.